گل گاوزبان یکی از گیاهان قدیمی است که استفاده های دارویی زیادی دارد، ارتفاع بوته گل گاوزبان گاهی اوقات به 60 سانتی متر یا بیشتر هم می رسد. گیاه گل گاوزبان بومی شرق میانه است که دارای یک تاریخ کهن در جنگ بوده و برای افزایش شجاعت و شهامت استفاده می شده است. همه قسمت های گیاه گل گاوزبان به جز ریشه، خوش طعم هستند و استفاده های دارویی یا آشپزی دارند. گل گاوزبان یک گیاه منحصر به فرد است و رشد سریعی دارد. گل گاوزبان یک گیاه سالانه است اما زمانی که بذر گل گاوزبان در یک قسمت از باغ کاشته می شود سال بعد هم دوباره رشد می کند. گاو در زبان ترکی به معنی آبی هم آمده است و گل گاو زبان یعنی گلی که برگی آبی دارد.
گیاهشناسی گل گاوزبان
گیاهی است چند ساله و دارای ریشه‌های نیمه غده‌ای که بطور عمودی تا عمق ۵۰ سانتیمتر در خاک فرور فته‌است و بعلت داشتن ریشه‌های اصلی و فرعی در اعماق خاک مقاومت آن در برابر خشکی خاک زیاد است. برگهای آن زبانه‌ای و پوشیده از خارهای ظریفی است که به آن حالت خشن می‌دهد و به همین علت به گاوزبان معروف است. گلهای آن به رنگ قرمز خوش رنگی است که پس از خشک شدن به رنگ آبی تیره در می‌آید. گل گاوزبان در ارتفاع ۶۰ تا ۲ هزار و ۵۰۰ متر از سطح دریای آزاد می‌روید.
در ماه تیر با ظاهر شدن گل های آبی گل گاوزبان، منظره زیبایی در باغ ایجاد می شود. پهنای بوته گل گاوزبان گاهی اوقات 30 سانتی متر یا بیشتر می شود.
مهم ترین ارقام گل گاوزبان و روش های کشت آن ها
گاوزبان ایرانی
گاوزبان ایرانی گیاهی چند ساله با ریشه قطور، برگ ها زبانه ای و رزت، ساقه و برگ ها پوشیده از کرک های زبر و خشن هستند. طول ساقه گل دهنده 80-60 سانتی متر است. گل آذین با گل های قیفی شکل به رنگ قرمز ارغوانی، که پس از خشک شدن به رنگ آبی یا بنفش در می آیند. در هر سنبله تعداد زیادی گل وجود دارد که به تدریج از پایین به بالا باز می شوند. گل گاوزبان ایرانی که فقط در ایران رشد کرده و بومی مناطق البرز و شمال ایران میباشد.
نیازهای اکولوژیکی
گاوزبان ایرانی در ارتفاعات شمال به صورت خودرو دیده می شود و به صورت کشت شده هم وجود دارد. در مناطق خشک و نیمه خشک کشور در خاک های سبک و سنگین رشد خوبی دارد و به صورت کشت شده محصول خوبی تولید می کند. این گیاه به علت گستردگی ریشه تا حدی به خشکی خاک مقاوم است.
تکثیر گیاه
تکثیر گل گاوزبان با استفاده از بذر انجام می شود و آن را در فصول بهار و پاییز می توان کشت کرد. این گیاه به طور مستقیم در زمین اصلی و همچنین از راه خزانه گیری و نشا کاری قابل تکثیر است. اما روش نشاکاری بهتر است. نشا ها در مرحله 2 تا 4 برگی و گاهی تا 6 برگی به زمین اصلی انتقال داده و با فاصله 50 × 50 سانتی متر می کارند. این گیاه قابلیت کشت به صورت دیم را نیز دارد. بذر لازم برای تکثیر گا زبان شمال 10 تا 15 کیلوگرم برای هر هکتار است.
چگونه گل گاو زبان بکاریم؟
سازگاری
گاوزبان بیشتر در بلندیهای رامسر، رودسر و شهسوار بصورت خودرو و نیز زراعی وجود دارد. شرایط آب و هوایی کوهستانی سردسیر و نیمه مرطوب که در طول بهار و تابستان دارای بارانهای متناوب هستند، برای کشت این گیاه مفید است.
زمان کاشت گل گاوزبان
کشت گاوزبان در دو فصل پائیز و بهار انجام می‌شود و بهترین روش کاشت بذر در فصل پائیز است. تاریخ کاشت بذر از اواخر اسفندماه تا خردادماه است چنانچه منطقه دارای زمستان خیلی سرد نباشد عملیات کاشت را می توان در پاییز انجام داد که در این صورت گیاهان سبز شده در اردیبهشت سال بعد به گل می نشینند درحالی که گیاهان کاشته شده در بهار هیچ وقت زودتر از ماه تیر گل نمی دهند. اما زمینهای کوهپایه ای برای کشت آن مناسبتر است.
در مناطقی که بارندگی به اندازه کافی و پراکندگی بارش آن مناسب باشد، کشت به صورت دیم صورت می‌گیرد. اما در مناطق خشک نیاز به آبیاری مرتب است.
عمق کاشت ۱۲ سانتیمتر و فاصله میان بوته‌ها ۴۰ تا۵۰ سانتیمتر و فاصله میان ردیفها ۶۰ تا۷۰ سانتیمتر است. میزان مصرف بذر در هر هکتار ۴ کیلوگرم است.
عمر مفید بوته گاوزبان ۲ سال و بیشینه عمر آن ۴ سال است
بذور گل گاوزبان طی ۵ تا ۲۱ روز و در دمای ۲۱ درجه سانتیگراد جوانه می زنند.
گل گاوزبان را می توان از اوایل تا اواخر بهار در داخل خانه یا مستقیما خارج از خانه پس از آن که خاک گرم شد کاشت. کشت در داخل خانه بطور معمول ۴ تا ۸ هفته قبل از کشت بیرون انجام می گیرد. بذور در عمق ۳ سانتیمتر در سینی کشت یا گلدان حاوی خاک کمپوست دار کاشته شود. اطمینان حاصل شود که بستر کشت مرطوب باشد اما خیس نباشد. اطراف ظروف کشت را با پلاستیک بپوشانید تا جوانه زنی بهتر صورت گیرد. برای انتقال نشای گل گاو زبان دقت شود تا به ریشه های آن صدمه وارد نشود.
اگر می خواهید کشت این گیاه را بصورت مستقیم در مکان اصلی انجام دهید بهتر است خاک مناسب را بخوبی شخم زده و بذور را کمی عمیق تر یعنی تا عمق 10 سانتی متری کشت کنید.
40 تا 50 سانتی متر بین هر گیاه و بین ردیفها 60 نا 70 سانتی متر فاصله قرار دهید و بخوبی آبیاری را انجام دهید. گیاهچه ها پس از جوانه زنی بسرعت رشد کرده و از علفهای هرز بخوبی قابل تشخیص می شوند
گاو زبان اروپایی
این گیاه در نوشته های تئوفراست و دیوسکورید از گاو زبان باغی به عنوان یک گیاه دارویی مهم یاد شده و خواص درمانی آن شرح داده شده است. طبق برخی نوشته ها، بذر گاو زبان باغی اولین بار از شمال آفریقا به اروپا منتقل و کشت گردید. از گاو زبان باغی در گذشته به عنوان یک گیاه عسل آور و همچنین گیاهی زینتی استفاده می شده است. در برخی کشور ها از برگ های سبز و جوان گاو زبان باغی به خاطر طعم خاص آن در تهیه سالاد استفاده می کردند. در طب سنتی بعضی کشور ها از برگ ها و گل های خشک این گیاه برای معالجه یرقان، سرفه، تب، بعضی بیماری های پوستی و همچنین برای مداوای بیماری های مربوطبه سنگ کلیه استفاده می شده است
در تعدادی از مراجع علمی از گاو زبان به عنوان یک گیاه دارویی نام برده شده است. دانه، روغن و پیکر رویشی این گیاه حاوی مواد موثره ارزشمندی است که از آنها به عنوان آنتی اکسیدان، کاهش دهنده کلسترول خون و تنظیم کننده گردش خون استفاده می شود. از روغن دانه این گیاه برای درمان اگزما و تصلب شرائین استفاده می شود. از مواد مواد موثره گاو زبان باغی در صنایع آرایشی و بهداشتی نیز استفاده می شود. گاو زبان باغی در اکثر نقاط جهان در سطوح مختلفی کشت می شود.
نیازهای اکولوژیکی
گاو زبان باغی گیاهی است که در طول رویش به هوای گرم، نور فراوان و آب کافی نیاز دارد. اگر چه بذر های این گیاه در 8 تا 10 درجه سانتی گراد جوانه می زنند ولی دمای مطلوب برای رویش بذر های گاو زبان باغی 15 تا 17 درجه سانتی گراد است. کشت این گیاه در اماکن سایه نه تنها سبب کاهش شدید محصول دانه می شود بلکه در کاهش کیفیت آنها موثر است. این گیاه در طول رویش به مقادیر مناسبی نور نیاز دارد. به طوری که در طول ماه های تیر و مرداد به حداقل 8 تا 10 ساعت نور در روز نیازمند است.
کشت گاو زبان باغی در مناطق سایه دار و کم نور سبب تولید شاخه هایی و خوابیده شده و کاهش شدید عملکرد محصول را در پی خواهد داشت. همچنین این گیاه در طول رویش به آب کافی نیاز دارد. از این رو باید در مناطقی که امکان آبیاری گیاهان وجود داشته باشد کشت شوند. آبیاری این گیاه در مراحل ساقه دهی، گل دهی و مرحله تشکیل میوه اهمیت بسیار دارد.
گاو زبان باغی به سرما حساس است. به طوری که در 2 – و 3 – درجه سانتی گراد گیاهان دچار سرما خوردگی و خشک می شوند. اگرچه گاو زبان باغی را در هر نوع خاکی می توان کشت کرد ولی خاک هایی با بافت متوسط که قادر به حفظ رطوبت می باشند، خاک های مناسبی برای کشت این گیاه است.
پی اچ مناسب خاک برای گاو زبان باغی 5/4 تا 3/8 است.
تناوب کشت گل گاوزبان
گاو زبان باغی را با هر گیاهی می توان به تناوب کشت کرد. باید توجه داشت بر اثر ریزش شدید دانه های آن، گیاه گاوزبان باغی علف هرز غالب برای کشت های بعدی خواهد بود
آماده سازی خاک برای کشت گل گاوزبان
پس از برداشت کشت قبلی، می بایست کود های شیمیایی مورد نیاز گیاه به خاک اضافه شده و سپس شخم متوسطی زده شود. اوائل بهار باید کلوخه ها را به وسیله دیسک شکسته و زمین را تسطیح نموده و بستر خاک را برای کاشت گاو زبان باغی آماده کرد.
مواد و عناصر غذایی مورد نیاز کشت گل گاوزبان
گاو زبان باغی در طول رویش به مقادیر متوسطی مواد و عناصر غذایی نیاز دارد. اگر چه کود های حیوانی نقش عمده ای در افزایش عملکرد محصول دارد ولی کود های نپوسیده دامی تاثیر نا مناسبی بر ریشه این گیاه خواهد داشت. از این رو می بایست در افزودن کود های حیوانی به زمین هایی که در آن گاو زبان کشت می شود نهایت دقت صورت گیرد. از این رو توصیه می شود کود های حیوانی در اختیار گیاهانی که در تناوب با گاو زبان باغی کشت می شود، قرار داده شوند.
فصل پاییز هنگام آماده سازی باید 70 تا 80 کیلو گرم در هکتار ازت، 60 تا 70 کیلو گرم در هکتار اکسید فسفر و 65 تا 70 کیلو گرم در هکتار اکسید پتاس به خاک اضافه کرد.
افزودن ازت در طول رویش گیاه گاو زبان باغی باید با دقت انجام گیرد. زیرا ازت زیاد سبب کاهش عملکرد محصول می شود.
تاریخ و فواصل کاشت گل گاوزبان
نیمه دوم فروردین ماه زمان مناسبی برای این گیاه است. فاصله ردیف های کاشت بستگی به روش کشت دارد. چنانچه محصول توسط ماشین برداشت و در یک مرحله برداشت شوند، فاصله ردیف های کاشت 70 سانتی متر مناسب است. چنانچه محصول با دست و طی دو مرحله برداشت شود، فاصله 80 تا 100 سانتی متری با کشت دو قلو( فاصله ی ردیف ها 50 و 100 متری) مناسب است.
روش کاشت گل گاوزبان
کاشت و تکثیر گاو زبان باغی توسط بذر و به صورت مستقیم در زمین اصلی انجام می شود. همان طور که گفته شد روش کاشت بستگی به نوع برداشت محصول دارد که به دو صورت یک مرحله ای (توسط ماشین برداشت غلات ) و دو مرحله ای (با دست) صورت می گیرد.
مقدار بذر مورد نیاز بستگی به روش کاشت دارد. چنانچه فاصله ردیف ها 70 سانتی متر در نظر گرفته شود مقدار بذر مورد نیاز برای 5 تا 6 کیلو گرم در هکتار و چنانچه فاصله ردیف ها 80 تا 100 سانتی متر و یا کشت دو قلو در نظر گرفته شود به 5/3 تا 4 کیلو گرم در هکتار بذر با کیفیت مناسب نیاز است. توصیه می شود در هر متر طول ردیف 12 تا 16 عدد بذر قرار گیرد. عمق کشت بذر دو تا سه سانتی متر مناسب است.
منبع : کاشت داشت برداشت گیاهان دارویی، یزدانی، ب. 1383. انتشارات جهاد دانشگاهی واحد شهید بهشتی
